रञ्जनमणि पौड्याल
पम्फा राई, संस्थापक, नेफ्स्कून
प्रारम्भिक शिक्षा कहाँ कसरी लिनुभयो ?
अक्षरारम्भ घरमै गरे । प्रारम्भिक शिक्षा गाउँ नजिकको विद्यालयबाट प्राप्त गरेँ । २०१२ सालमा गाउँ भन्दा करिब २ किलोमिटर टाढा विद्यालय स्थापना हुँदा त्यति लामो बाटो हिडेर पढ्न जाने एक्ली छात्रा थिएँ म । १० सन्तानमध्येकी जेठी थिएँ । आर्थिक अभाव भने थिएन । शिक्षाको महत्व बारेमा घरका सबै अग्रज सदस्य जानिफकार रहेकोले पढाइको परिस्थिति अनुकूल नै थियो । मलाई पढ्न खुब रुचि थियो ।
सहकारीसँग साक्षात्कार कहिले र कसरी भयो ?
ताप्लेजुङबाट तराई (सुनसरी) झरेपछि बुबाको राजनीतिक सामाजिक सक्रियता बढ्यो । पूर्वी तराईमा अनौपचारिक समूहहरु मार्फत हुने गरेका बचत तथा ऋणका कारोबार, सहकारी, उपभोक्ता भण्डार जस्ता नाममा भएका सहकारी गतिविधिप्रति बुबाको संलग्नताका कारण जानकार रहेँ । स्नातकसम्म पढ्ने भैसकेका कारण गहिरिएर नभएपनि सहकारी के कस्तो संस्था हो भन्ने केही बुझेकी थिएँ । २०२७ सालमा काठमाडौं ओर्लेपछि २०३१ सालमा राष्ट्रिय सहकारी विकास बोर्डबाट जागिरे जीवनको अध्याय सुरु भयो । त्यसपछि भने जीवनले सहकारी सिवाय केही बुझेन । तत्कालिन सेडा (आर्थिक विकास तथा प्रशासन केन्द्र) मा करिब १ वर्ष अध्ययन अनुसन्धान सहायकको रुपमा करारमा काम गरेँ । सहकारीप्रतिको लगाव र रुचिको प्रस्थानविन्दू भने बोर्ड प्रवेशसँगै भयो । बोर्डको सदस्य सचिव क्षेत्रप्रताप अधिकारी रहँदा मेरो अध्ययन र आवश्यकताले कर्म र सेवाको सम्बन्ध जोडियो । बोर्डमा २८ वर्ष जागिर र पछि त्यही केही वर्ष सरकारद्धारा मनोनित सदस्य सचिव भएर काम गरेँ । सरकार परिवर्तनसँगै मलाई निकालिएपछि अन्याय पर्यो भनेर मुद्दा दायर गरेँ । मुद्दा जितेपछि फेरि काम गरेँ । १ वर्ष त मुद्दा मामिलामै गयो ३ वर्ष सदस्य सचिवका रुपमा काम गरेँ ।
नेफ्स्कूनसँग कसरी नाता जोडियो ?
नेफ्स्कूनको जन्म तत्कालिन साझा केन्द्र लि. बाट भएको हो । हामी केन्द्रका कर्मचारी थियौं । केन्द्रकै 'इनिसिएसन'मा बचत समूह राष्ट्रिय संघ तदर्थ समिति गठन गरिएको हो । त्यतिबेला पञ्चायती व्यवस्थाका कारण संघ संस्था गठनमा प्रतिबन्ध भएकाले समूह स्थापना गरेका थियौं । हामी सञ्चालकमै बस्यौं । केन्द्रको अगुवाईमा भएकाले केन्द्र अन्तर्गतका विभिन्न निकायका महाप्रबन्धकहरु, केन्द्रका विभागीय प्रमुखहरु र केही कर्मचारीहरु सहभागी भई समूह गठन गरिएको थियो । सुरुमा तदर्थ समितिमा अध्यक्षबाहेकको जिम्मेवारी नतोकिएपनि म बोर्डमा प्रशासनको जिम्मेवारी लिएर बसेका कारण महासचिवको रुपमा काम गर्थे । अध्यक्षको मात्र पद तोकिएको थियो अरु सबै सदस्य थियौं तर पनि कामको हिसाबले मैले सदस्य सचिवको काम गरेँ । मैले नै पत्रहरुमा सही गरेँ ।
बचत ऋण सहकारी अभियानको इतिहास कस्तो थियो ?
भारतको नयाँ दिल्लीस्थित अन्तर्राष्ट्रिय सहकारी महासंघको एसिया प्रशान्त कार्यालयको आयोजनामा सहकारीसम्बन्धी तालिमको लागि १ महिनाको फिलिपिन्स भ्रमणमा जाँदा त्यहाँको बचत तथा ऋण सहकारी अभियानबाट म निक्कै प्रभावित भएँ । त्यहाँ यो अभियान खुब फस्टाएको थियो । विभिन्न बचत तथा ऋण सहकारीहरुको भ्रमण अवसर मिलेको थियो । शिक्षण, सेना, कारखानाका मजदूर लगायत सबै क्षेत्रमा बचत तथा ऋण सहकारीमार्फत अभियानमा जोडिएको पाउँदा नेपालमा पनि यस्तो काम गर्न सकिने त्यतिबेला लागेको थियो । त्यहीबाट आएर बोर्डमा पनि कर्मचारीहरुको बचत समूह गठनको अगुवाइ गरेँ । सोही कारण बचत ऋण सहकारीहरुको केन्द्रीय निकायको आवश्यताको अभियानमा म पनि सहभागी भएँ । त्यसअघि दिल्लीमै आइसीए–एपीको कार्यालयमा ३ महिने सहकारी तालिम पनि लिएकी थिएँ । त्यसबाट पनि अभियानको बारेमा जान्ने बुझ्ने अवसर मिल्यो ।
त्यस समयमा हामीले आपसी सहायता समूह (सेल्फ हेल्प ग्रुप) को नाममा एक्सन् एड, यूएससी क्यानाडा लगायत थुप्रै संस्थाहरुले नेपालमा बचत तथा ऋणको काम गरेको थाहा पायौं । एशियाली ऋण महासंघ आकूले पनि सरकारी कर्मचारीहरु लगायत धेरैलाई बचत तथा ऋण सहकारीसम्बन्धी तालिम दिएको थियो, तिनका बारेमा सोधीखोजी र अन्तरक्रिया गर्दै आफुहरु पनि बचत ऋण अभियानका बारेमा जानकारी जोड्दै गयौं, विनियमहरु खोजी गर्यौं, अध्ययन अनुसन्धान सामाग्रीहरु खोजी गर्यौं ।
आकूको वित्तीय सहयोगमा पूर्वदेखि पश्चिमसम्मका बचत तथा ऋण कारोबारमा संलग्न व्यक्तिहरु समेटेर पोखरामा साताव्यापी आवासीय तालिम आयोजना गर्यौं, तारा गाउँ होटलले पनि सहयोग गरेको थियो । तारा गाउँकै रिसोर्टमा तालिम आयोजना गरिएको थियो । उक्त तालिममा महिला विकास अधिकृतहरु, सहकारीकर्मीहरु, केही सीमित प्रारम्भिक संस्थामा आबद्धहरुको सहभागिता थियो ।
तपाई नेफ्स्कून अध्यक्ष पदका लागि निर्वाचन पनि लड्नुभयो होइन ?
हो । नेफ्स्कूनको अध्यक्ष पदमा चुनाव लड्ने पहिलो महिला थिएँ । कैलाशभक्त प्रधानाङ्गसँग लडेँ तर १६ मतले पराजित भएँ । त्यसबेला हाम्रो इच्छा भोजराज घिमिरे अध्यक्ष हुनुपर्छ भन्ने थियो । चुनावको केही समय अघिसम्म पनि उहाँ नै उठ्ने कुरा थियो, उहाँले पनि उठ्ने नै कुरा गर्नुभयो अन्तिम समयमा गएर उहाँले नउठ्ने निर्णय गर्नुभयो । १२ बजेसम्म अन्तिम नाम दर्ता गर्नुपर्ने घिमिरेले १० बजे तिर मात्र आफु नउठ्ने भनेपछि मैले उम्मेद्वारी दिएँ । पहिलो महिला लेखा सुपरिवेक्षण समिति संयोजक पनि मै हुँ । लेखा समिति संयोजकमा उठ्दा पनि पहिलो पटक पराजित भएँ तर दोस्रो पटक २०५० सालमा जितेँ । ३ वर्ष काम गरेँ । त्यतिबेला नेफ्स्कूनको कार्यालय थापाथलीमा थियो ।
महिला भएकै कारण केही समस्या भोग्नुपर्यो ?
आशिंक सत्य हो भन्ने लाग्छ । महिला, जनजातिको चश्माले पनि धेरैले हेरेको महसूस हुन्थ्यो मलाई । महिला त्यसमाथि स्नातकोत्तर गरेको, प्रमुख प्रशासकीय जिम्मेवारीमा रहेको र निडर, निर्भिक अनि हकी स्वाभवका कारण धेरैको आँखाको तारो पनि बने जस्तो लाग्छ । स्वभावले पनि कसैसँग नडराउने, नियम कानुन भन्दा बाहिर नहिड्ने, मीठो बचन मेरो छैन, लोलोपोतो गर्ने बानी नभएकोले धेरैले मन नपराएको हो की जस्तो अहिले सोच्दा लाग्छ ।
भोजराज घिमिरेसँग लामो संगत गर्नुभयो ? उहाँलाई कुन रुपमा चिन्नुभयो ?
भोजराज घिमिरे ‘जेन्टलम्यान’ हुनुहुन्थ्यो । व्यक्तिगत रुपमा मेरो सम्बन्ध राम्रो थियो । घिमिरे बोर्ड अध्यक्ष रहेको र म विभागीय प्रमुख भएको नाताले धेरै संगत भयो । कतिपटक नेफ्स्कूनको कामका लागि फाइलहरु लिएर उहाँको घरमा गएको छु । बोर्डको भन्दा बढी नेफ्स्कूनको काममा उहाँ खटिनुहुन्थ्यो ।
भोजराज घिमिरे पनि नियम कानुनभन्दा बाहिर गएर काम गर्न नरुचाउने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । समन्यवयात्मक स्वभावको हुनुहुन्थ्यो । स्वभाव राम्रो भएकाले सबैले उहाँलाई रुचाउँथे पनि । नेफ्स्कूनको लागि भोजराज घिमिरेले धेरै गर्नुभयो ।
सहकारीमा सुशासन कसरी कायम गर्न सकिन्छ ?
सहकारी भनेको मुलतः अनुशासन हो । सहकारीका मुल्य, मान्यता र सिद्धान्तका सबै बुँदा र विषय हेर्नुभयो भने पाइने प्रधान कुरा भनेको अनुशासनको अभ्यासको खोजी हो । सुशासन चुनौतीको विषय छ । यो माथिबाट आउने कुरा हो । सरकार, कर्मचारीतन्त्र हुँदै सहकारीलगायत राज्यका अन्य संघ संस्थाहरुमा सुशासन कायम गर्नुपर्छ । सर्वप्रथम सरकार सुशासित हुनुपर्यो । राज्यका नीति, नियम र तिनको कार्यान्वयनमा सुशासनलाई कडाइका साथ लागू गरियो भने सहकारीमा पनि सुशासन मौलाउँदै जान्छ । सहकारीको विषयमा भने सुशासनको समस्या भएका अधिकांश सहर केन्द्रीत सहकारीहरुमा देखिन्छ । गाउँमा सहकारी सफल छन् । सहकारीमा देखिएका कमी कमजोरीको दोषी सञ्चालक वा व्यवस्थापक मात्र होइन, धेरै पक्षहरु छन् । सहकारीहरुलाई खराब बनाउने काममा नियोजित प्रयासहरु भएका छन् । सरकारका केही कर्मचारी, विदेशीहरु समेत सहकारीमा काम गर्नेहरुको मानसिकता गलत ढंगले परिवर्तन गर्न लागिपरेका छन् ।
सहकारीमार्फत विकास र समृद्धिको सम्भावना देख्नुहुन्छ ?
मुलुकलाई सघाउने ‘सेक्टर’ हो सहकारी । यो क्षेत्र विकास हुँदा सबै व्यक्ति र जनजीविकाको उन्नति प्रगति सम्भव छ भन्ने सुरुदेखि नै लाग्थ्यो मलाई । त्यसका लागि आफु बसेको संस्था विकास गर्नुपर्यो ।
सहकारीमा संकलित पुँजी मुलुकभित्रकै नागरिकहरुले दुःख गरेर बचत गरेको रकम हो । सहकारीले सदस्यहरुको पुँजी सदस्यहरुबीच नै परिचालन गरेर आर्थिक सामाजिक लगायतका विकास हासिल गरेको हो । सोही कारण सहकारीमार्फत भएका उपलब्धिहरुमा गर्व गर्ने प्रशस्त ठाउँ छ । सहकारीको पैसा सबै नेपालीको पैसा हो । हाम्रो मुलुकमा एनजीओ आइएनजीओले धेरै सहयोग प्राप्त गर्छन् तर सहकारीमा बाहिरी सहयोग एकदम न्यून छ । गैर सरकारी संस्थाहरुमा प्राप्त सहयोग कहाँ गएको छ, लाभ कसले कति लिएको छ, खासै लेखाजोखा हुँदैन । चुहावट पनि त्यतिकै छ । सहकारीमा भने दुई चारवटा तालिम, प्राविधिक र थोरबहुत वित्तीय सहयोग बाहेक मुख्य स्रोत सदस्यहरुले विश्वास गरेको बचत नै हो । सहकारीले जस्तो सेवा अन्य क्षेत्रले पनि गर्ने हो भने मुलुकको कायापलट हुन समय लाग्दैन । साना सहकारीको सेवा ठूलो छ ।
सहकारीमा महिला भूमिका र चुनौतीलाई कसरी हेर्नुभएको छ ?
महिलाहरुको अगुवाईमा सञ्चालित विभिन्न प्रकृतिका सहकारीहरुको कारोबार, सदस्य संख्या वा कार्यक्षेत्र कम भएपनि सेवा र प्रभाव ठूलो छ । नियत सफा छ । अनुशासन छ ।
म आफै पनि घर नजिकको अन्नपूर्ण महिला बचत तथा ऋण सहकारी संस्था लि.को लामोसमयदेखि अध्यक्ष छु । कारोबार सानो छ तर सदस्यहरुले सहज र सरल रुपमा सेवा पाउनुभएको छ । खुसी हुनुहुन्छ । धेरै खटेर लाग्न भने सकेका छैनौं । बग्रेल्ती बैंकहरु हुँदा पनि सदस्यहरु सहकारी नै खोज्नु र रोज्नुहुन्छ, त्यो विश्वास हामीले आर्जन गरेका छौं । महिलाहरुलाई चेतनशील, वित्तीय साक्षरता र अनुशासन अनि सीप सिर्जनामा सहकारीहरुको भूमिका प्रशंसनीय छ । हामीभन्दा बाठो हुनुहुन्छ आजका सहकारीका सदस्यहरु । महिला सदस्यहरु कामप्रति जिम्मेवार हुनुहुन्छ ।
जहाँसम्म सञ्चालक समिति तथा व्यवस्थापनको उच्च ओहोदामा महिला सहभागिताको विषय हो यो त माथि देखिको समस्या हो । पित्तृसत्तात्मक सोच, सामाजिक परिवेशले पनि केही हदसम्म भूमिका खेलेको छ । अब यी विषयलाई क्रमिक रुपमा चिर्दै जानुपर्छ सहकारीको नेतृत्व तहमा महिलाको अवस्थामा क्रमिक सुधार हुन्छ । हामीले बराबरीको लागि संघर्ष जारी राख्ने हो । सर्वप्रथम महिलाहरु नै ऐक्यबद्ध हुनुपर्यो । महिला सहकारीकर्मीहरुमात्र पनि एक हुने हो भने केन्द्रीय निकायको शीर्ष पदमा महिला पुग्ने सम्भावना प्रबल रहन्छ । हक माग्ने होइन लडेर लिने हो । नलडी पाइँदैन, लड्नै पर्छ । लड्दा लडिएला तर डराउन भएन ।
सहकारी ऐनका सम्बन्धमा यहाँको धारणा के छ ?
सहकारी ऐन साँच्चिकै सहकारी मैत्री छैन । वर्तमान सहकारी ऐन साना सहकारीहरुको संरक्षण र प्रवर्धन गर्ने खालको छैन । सहकारीलाई बाध्ने हिसाबको छ । साना र मोफसलका सहकारीहरुका लागि ऐन र नियामक निकायले जारी गरेका निर्देशनहरु परिपालना गर्दै नियमति रुपमा आवश्यक प्रतिवेदनहरु बुझाउने विज्ञ जनशक्ति र स्रोतको अभाव छ ।
काठमाडौंमै त कतिपय संस्थालाई कठिन छ भने दूरदराजका सहकारीहरुमा दक्ष जनशक्तिको अभाव छ भन्नेमा म विश्वस्त छु । साना र दूरदराजका बचत ऋण सहकारीहरुको संरक्षण र उनीहरुको समस्या निदानका लागि नेफ्स्कूनको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । मलाई लाग्छ नेफ्स्कूनले निरन्तर यसतर्फ शिक्षा र बहसपैरवीको कार्यक्रम गर्दै आएको छ ।
नेफ्स्कूनका गतिविधिसँग कतिको नजिक हुनुहुन्छ ?
केही वर्षयता म नेफ्स्कूनको गतिविधिबाट टाढै छु । पछिल्लो समय संघमा नयाँ सञ्चालक समिति र व्यवस्थापकीय फेरबदलसँगै मलाई चिन्नेहरुको संख्या पनि अत्यन्त कम छ । खोजखबर पनि केही हुँदैन, मैले सोधेर जाने कुरा पनि भएन ।
अब मेरो इच्छा केही छैन । साँच्चै भन्ने हो भने विगत केही वर्ष यता सहकारी क्षेत्रबाट टाढै छु । कहीकतै सार्वजनिक समारोहमा जान्न र धेरैले त बोलाउन पनि छोडिसके । म घरेलु महिला भएर आरामविश्रामको जीवन व्यथित गरिरहेको छु । खोइ तपाईले कहाँबाट धेरै पछि सम्झिनुभयो खुसी लाग्यो ।
सहकारीमा लागेर के पाउनुभयो के गुमाउनुभयो ?
सहकारीमा लाग्नु प्राप्तिका लागि थिएन । जब प्राप्तिको आश नै थिएन भने गुमाउने कुरा पनि भएन । जिम्मेवारी निर्वाह गर्दा कुनै गर्न नहुने काम वा निर्णय गरेँ भन्ने लाग्छ ?
आज फर्केर हेर्दा कुनै गर्न नहुने काम गरेँ भन्ने पश्चाताप छैन । स्वभावतः नहुने कामलाई कहिल्यै पनि हुन्छ भनिन । उपलब्धि ठूलो गर्न नसकिएपनि प्रायश्चित गर्नुपर्ने काम पनि गरिन ।
डा. टोकराज पाण्डे रजिष्ट्रार, सहकारी विभाग
