सहकारी विकासको प्रारम्भिक चरणमा हामी गाउँ गाउँ पुग्थ्यौं । ठाउँ ठाउँमा सहकारी संस्था खोल्न प्रेरित गर्थ्यौं । तत्कालीन नेफ्स्कून सञ्चालक समितिका साथीहरु अहोरात्र खट्नुभयो । यसैक्रममा हामी रौतहट जिल्लाको मैरा भन्ने ठाउँमा पुग्यौं । त्यहाँ एउटा बचत ऋण सहकारी संस्थाको भव्य कार्यक्रम भैरहेको थियो । धरै वर्षअघिको त्यो विकट गाउँमा ठूलो साइनबोर्ड र त्यसमा पनि सहकारी संस्थाको देखर एक व्यक्ति खुसी भएँ । किनकि, त्यो गाउँमा त्यसबेला कुनै पनि संस्थाको साइनबोर्ड थिएन । कार्यक्रममा अतिथि पत्रकार, अध्यक्ष, सञ्चालकहरु आदिको नेमप्लेट राखिएको थियो । उक्त कार्यक्रममा ती व्यक्तिले तामाङ सेलो भाकामा माथिको सहकारी गीत सुनाएको स्मरणमा आउँछ ।
उक्त व्यक्तिबाट सहकारी संस्थाको साइनबोर्ड देख्दाको खुसी स्वभाविक रुपमा मञ्चबाट दर्शकश्रोता समक्ष अभिव्यक्त भएको थियो । सहकारीप्रतिको मोह र लगाव यसले पनि प्रष्ट पार्दछ । त्यस्ता संक्षिप्त तर दीर्घजीवी स्मरणहरुले सहकारीमा काम गर्ने हामीहरुलाई बेग्लै उर्जा दिन्थ्यो । सहकारी मेलो लाग्ने सिलसिलामा देशका अन्तरकुन्तर पुगियो । २०५०/५१ साल तिरको कुरा हो । कथा नारायणी बचत तथा ऋण सहकारी संस्थाको हो । नेफ्स्कूनको सदस्य नारायणीले त्यतिबेला मासिक ५ रुपैयाँको दरले सदस्यहरुबाट अनिवार्य बचत गराउदथ्यो । साधारण सभा सम्म आइपुग्दा मुस्किलले जम्मा १५ हजार रुपैयाँ जम्मा भएको थियो तर संस्थामा उत्साह भने करोडौंको । समुदायमा आर्थिक, सामाजिक जागरणको प्रारम्भ भएको थियो । यस्ता घटनाको प्रभाव चिरस्थायी हुन्छ ।
आज कार्यक्रममा काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, धादिङ, काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, रामेछाप, दोलखा, लगायत बागमती प्रदेश भित्रका जिल्लाहरुबाट राम्रो सहभागिता देखेँ । यहाँ सहभागी संस्थाले सदस्यहरुलाई नियमित मासिक बचत गराइरहनुभएको छ । दिगो बचत गराउने अभ्यास पनि केही संस्थाले गरेको पाएँ ।
आज यो कार्यक्रममा सहभागी भैरहँदा मलाई विभिन्न विचारहरु मनमा आएका छन् । जब विचारको कुरा आउँछ तब म सहकारी सम्झिन्छु । विचार अभिव्यक्ति गर्ने हक सबै सदस्यलाई समान रुपमा हुन्छ सहकारीमा । हरेक संस्थामा नयाँ थपिने सदस्यले दुइवटा कुरा बोकेर आएको हुन्छः एउटा ज्ञान, अनुभव सीप, विचार (धेरै जसो अवस्थामा पछि सदस्य बन्नेहरु युवावयका हुन्छन् जसले नवीन विचार, उर्जा, सुझाव र क्षमता बोकेर आएका हुन्छन् र भोलि संस्थाको अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, सचिव, कोषाध्यक्ष हुन लायक व्यक्ति) वा भनौं सरस्वती र सेयर तथा बचत अर्थात् लक्ष्मी । हरेक नयाँ थपिने सदस्यले लक्ष्मी र सरस्वती दुबै बोकेर आएको हुन्छ । त्यसैले हरेक सदस्यलाई प्रेम र इज्जत गर्न सिक्नुपर्छ । यसको गतिलो उदाहरण भारतको अमुल सहकारीको नामाकरणसँग जोडिएको प्रेरणादायी किस्सा हो ।
गुजरातको आनन्द सहरमा छ अमुलको कार्यालय । त्यहाँ राष्ट्रिय सहकारी महासंघको संयोजनमा सन् २००३ मा एक महिना सहकारी अध्ययन गर्ने अवसर पाएको थिएँ । त्यहाँको दुग्ध सहकारी स्थापना गर्ने व्यक्तिको नाम हो डा. भिकुरियन । सहकारीको नाम राख्ने बेलामा हलमा सबै सदस्यहरु जम्मा भएका थिए । विविध नाम सुझाइयो, छलफल भयो तर कुनै पनि नामसँग हलको उर्जा जोडिएन । सबैभन्दा पछाडि झुत्रे कपडा र चप्पलमा सेफ्टीपीन लगाएको एक कर्मचारीले ‘अमुल’ भने । हलमा फेरि उर्जा आएन । सहभागीहरुमध्येबाट कसैले सोध्यो ‘के हो अमुल भनेको ?’ उसले ‘आनन्दनगर मिल्क युनियन लिमिटेड’ भनेँ । त्यो जवाफसँगै हल तालीले गुञ्जायमान भयो । किनकि त्यसले सही अर्थमा सहकारीको प्रतिनिधित्व गरेको थियो । सहरको नाम, दुधको नाम, संगठनको नाम र लिमिटेड पनि भएकाले सबैले तालीको कर्तलध्वनिले सहमति जनाए । त्यो झुत्रे मान्छेले दिएको नाम आज बहुराष्ट्रिय सहकारीको रुपमा विश्व चर्चित छ ।
त्यसैले सम्वाद नै प्रजातन्त्रको मर्म, आत्मा वा सुगन्ध हो । (Dialogue is the essence of democracy) ‘डाइलग’, ‘टक’, ‘डिबेट, ‘कन्भरसेसन’, ‘हार्ड टक’, ‘टेबल टक’ हुन्छ र कहिलेकाही ‘क्वारल’ पनि हुन्छ, तर यस्तै शान्तिपूर्ण बहसको मन्थनबाट निष्कर्ष निस्कन्छ । प्रजातन्त्रको सुगन्ध नै ‘डाइलग’ हो । ‘डाइलग’ हुँदैन भने कुनै पनि नयाँ विचार जन्मदैन ।
आज ५ वटा समूहबीच डाइलग भएको छ । हरेक समूहको डाइलगबाट निष्कर्ष निस्केको छ । नेफ्स्कूनले पनि आज धैरेभन्दा धेरै ‘डाइलग’ होस भनेर कार्यक्रम गरेको छ । विषयकेन्द्रीत छलफलले राम्रो नतिजा निकाल्छ भन्ने कुरा आज यहाँहरुले दिनुभएको लिखित सुझावहरुमध्ये एउटामा मेरो अलि बढी नै चासो रहेको छ । ‘बचत ऋण सहकारीको छुट्टै ऐन चाहिन्छ कि चाहिदैन ?’ भन्ने प्रश्नमा १ सय १९ जनाबाट जवाफ प्राप्त भएको छ । आजको मात्र हो यो, अन्य प्रदेशमा यस्तै गरी आएका छन् । १ सय ६ जनाले छुट्टै ऐन चाहिन्छ भन्नुभएको छ, १३ जनाले पर्दैन भन्नुभएको छ २ जनाले थाहा छैन भन्नुभएको छ । अब जनमत प्राप्त भैसक्यो । क्रेडिट युनियन एक्ट चाहिन्छ भन्ने जनमत बनिसक्यो । मलाई साकोस ऐन भन्दा पनि क्रेडिट युनियन एक्ट भन्ने पदावली ठीक लाग्छ किनकि यसले अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त गर्दछ ।
जापानको IDACA (The Institute for the Development of Agricultural Cooperatives in Asia) भन्ने इन्स्टिच्युटमा करिब अढाई महिनाको अध्ययन भ्रमणको अनुभव सुनाउँछु । त्यसबेला भर्खर भर्खर इमेलको सुरुवात भएको थियो । अहिलेको जस्तो मोबाइल, प्रविधि तथा सामाजिक सञ्जालको विकास भैसकेको थिएन । जापानमा पनि थिएन । एउटा कोठामा १५ वटा कम्प्युटर राखिएका थिए । त्यही कम्प्युटर कोठामा हामीलाई फर्म भर्न दिइयो । त्यहाँको सुविधा, बसाई, कम्प्युटरहरु कस्तो लाग्यो आदि सबै प्रश्नहरु समावेश थियो । मैले त सबै राम्रो राम्रो लेखेँ किनकि पहिलोपटक जापान पुगेको र त्यस किसिमका सेवा सुविधाहरु उपलब्ध थियो ।
नराम्रो किन लेख्नु भन्ने सोचेँ । तर, फिलिपिन्स, इन्डोनेसिया र भियतनामका साथीहरुले कम्प्युटर पुरानो छ, सीपीयू पुरानो छ, स्क्रिन पनि पुरानो छ, तार पनि पुरानो छ, टेबल पनि पुरानो छ भनेर लेखे । मैले ‘किन तिमीहरुले यस्तो लेख्या’ भनेर सोध्दा ‘चाहिने कुरा त लेख्नुपर्यो नि, पुरानो र नराम्रो कुराहरु त लेख्नुपर्यो नि’ भने । त्यसको सात दिन एउटा प्रान्तमा घुमेपछि भोलिपल्ट फर्कदा त्यो कम्प्युटर कोठा त अर्कै देखियो । कम्प्युटर, तार, स्क्रिन टेबल, कार्पेट आदि सबै नयाँ राखिएको थियो । हामी १३ मध्ये ३ जनाले मात्र कम्प्लेन गर्दा, एक साताबीचमा ती सबै कम्प्लेन सुनुवाइ भैसकेको थियो । यसैले जनमतको कदर महत्वपूर्ण हुन्छ भनेको । त्यसैले आजको कार्यक्रमबाट प्राप्त ‘साकोस ऐन आवश्यक छ’ भन्ने सुझाव वा जनमतको कदर गर्दै नेफ्स्कूनले शीघ्रातिशीघ्र काम अघि बढाउनुपर्छ ।
आजभन्दा २५ वर्ष अघि २०५३ सालमा ‘काभ्रे टाइम्स’ मा प्रकाशित मेरो लेखमा अब बचत ऋण सहकारीको लागि छुट्टै ‘क्रेडिट युनियन एक्ट’ चाहियो भनेर लेखेको छु । २५ वर्षअघि लेखेको, बोलेको कुरामा जनमत बलियो बन्दैछ । पछि मेरो अध्यक्षताको कार्यकालमा सञ्चालक समितिले पास गरेर नियामक निकायमा २ पटक बुझाएका थियौं । तर, त्यो बेला बुझाएको मस्यौदामा धेरै संशोधन आवश्यक छ । डिजिटाइजेसन, स्थिरीकरण कोष, भर्चुअल बैठकका कुरा, प्रतिनिधिमुलक, क्षेत्रगत साधारण सभा, विस्तारित मञ्च सँगै नयाँ सहकारी ऐन र नियमावली आदिमा सम्बोधन भएका विषयहरुलाई पनि समाहित गर्नुपर्ने हुन्छ । अब सञ्चालक समितिका साथीहरुले नसुतिकन क्रेडिट युनियन एक्टका लागि बहसपैरवीलाई अघि बढाउनुपर्छ । पद हुँदा मात्र काम गर्न सकिन्छ । पद खुस्केपछि बोल्ने मात्रै हो गर्ने केही पनि होइन । हस्ताक्षर चल्दैन ।