रञ्जनमणि पौड्याल
बुबा इन्द्र प्रसाद र आमा कृष्णमाया खतिवडाको जेठो सन्तानको रुपमा २०१८ साल कार्तिक १२ गते ताप्लेजुङको नाङ्खुल्याङ गाविसमा जन्म भएको हो । करिब १५ वर्ष हुँदासम्म ताप्लेजुङमा बसेँ । त्यसपछि मोरङको लेटाङ वडा नं २ बसाइ सरेपछि आजपर्यन्त त्यही नै स्थायी बसोवास छ । बुबाले जुन ठाउँमा आएर जग्गा किन्नुभयो त्यही ठाउँमै छु । अस्थायी बसोबास काठमाडौंमा छ ।
बुबा हाल ८५ वर्ष र आमा ८४ वर्ष प्रवेश गर्नुभयो । परिवारमा श्रीमती दिलकुमारी भट्टराई, छोराहरु नवीन र प्रवीण खतिवडा छन् । दुवै छोराहरु आफ्नो खुट्टामा उभिएका छन् । नवीन पत्रकारिता र प्रणित कलाकारिता पेशामा आबद्ध छन् । जेठी बुहारी जागिर खान्छिन्, कान्छी कलाकार छिन् । १ भाई र १ बहिनी मोरङको बेलवारीमा विद्यालय शिक्षक छन् ।
प्रारम्भिक शिक्षा गाउँकै विद्यालयबाट लिएँ । हजुरबुवा राजनीतिक र धार्मिक पृष्ठभुमिको हुनुहुन्थ्यो । रुद्री, चण्डी, लगायत धार्मिक कुराहरु सिकाउने उहाँ नै पहिलो गुरु हुनुहुन्थ्यो । खुट्टा कुजिएको तर ज्योतिषी विद्या जान्ने ठुलो बुबा (बढी बा) पनि धर्मशास्त्रका राम्रा पुस्तकहरु पढाउनुहुन्थ्यो । अहिले पनि चण्डी रुद्रीका धेरै श्लोकहरु मुखाग्र छन्, बुझेको छु तर त्यसतर्फ रुचि पटक्कै भएन ।
हजुरबुबा हजुरआमाको मायामा हुर्कियो । बुबाहरु किसानी काम गर्नुभयो । सक्ने भएपछि घरमा बुबाआमालाई सघाउदै स्कुल पढियो । पछि काका (समवयी) र साथीभाइले पढेको देखेपछि ‘अंग्रजी स्कूल’ नै पढ्छौं भनेर कालिका प्राथमिक विद्यालय (हाल माध्यमिक) मा पढाइ सुरु गर्यौ । त्यहाँ प्रावि सकेपछि ६ कक्षाबाट ताप्लेजुङ बजारको विद्यालयमा गएर पढ्यौं । कक्षा ९ देखि मोरङको लेटाङमा पढी एसएलसी त्यहीबाट दिएँ । त्यसबेला एसएलसी पास गर्नेको संख्या एकदमै कम हुन्थ्यो । हाम्रो विद्यालयका ६५ जनामध्ये ५ जनाले मात्र त्यो वर्ष एसएलसी नियमित पास गर्यौ । म द्धितीय श्रेणीमा उत्तीर्ण भएँ ।
मलाई कख चिनाउने गुरु टिकाराम गौतम र माविमा शिक्षा र अंग्रेजी पढाउने वैद्यनाथ गुप्ताको छाप परेको छ । हिजोआज गुप्ता सर ‘मैले पढाएको विद्यार्थी सांसद छ तर पनि मलाई नमस्ते गर्छ’ भनेर अरुलाई सुनाउनुहुन्छ ।
विद्यालय कालमा राम्रो रहेको पढाइ क्याम्पस गएपछि भने राजनीतिमा लागेका कारण अपेक्षाकृत राम्रो हुन सकेन । धरानबाट प्रवीणता प्रमाण पत्र र बिराटनगरबाट बीए उत्तीर्ण गरेँ । नेपाली, सामाजिक, हिसाब आदि सजिलो भएपनि अंग्रेजी विषय कठिन लाग्थ्यो । अहिले पनि भाषाको कुरा गर्दा अंग्रेजी बुझ्छु तर बोल्न कठिन पर्छ भन्ने स्वीकार्छु ।
गाउँ नजिक सँगै स्कूल जाने दिलकुमारी भट्टराईसँग २०३८ सालमा मागी विवाह भएको थियो । अलिअलि आकर्षणका कुरा त भयो होला तर बिवाह भने मागी नै भएको हो । बिवाह हुँदा म १९ र उनी १६ वर्षका थियौं । विवाहका विषयमा खासै बिशेष स्मरण केही छैन । खेल खेलेको जस्तै भयो ।
२०४९ सालतिर लेटाङ गाविस अध्यक्ष थिएँ । त्यसबेला एउटा कार्यक्रममा मदन भण्डारीसँग भेट भयो । उहाँले ‘बाटो, धारो, कुलो, पुल बनाउने काम हिजो प्रधानपञ्चले पनि गरेका थिए, अरुले पनि र्गछन् तर तपाई गाविस अध्यक्ष भएको बेला मानिसहरुले धेरैपछिसम्म सम्झिरहने, उनीहरुको आर्थिक आम्दानी र सामाजिक जीवन परिवर्तनसँग जोडिने विषय केही सोच्नुभएको छ ?’ भनी प्रश्न गर्नुभयो । त्यसबेला एकोहोरो राजनीतिक हिसाबले अघि बढेका कारण अरु विषयमा सोचिएको थिएन । भण्डारीले जन कम्युनको विषयमा पढ्न आग्रह गर्दै, त्योसँग मिल्दोजुल्दो, मिश्रित अर्थव्यवस्था सहितको सहकारी पद्धति बारे अध्ययन गर्न सुझाउनुभयो ।
त्यसपछि, गाविस बजेटको ५० हजार रुपैयाँ सहकारी व्यवस्थापनका लागि छुट्याए र त्यसबाट लेटाङमा प्रत्येक वडाबाट वडा अध्यहरु, गाविस अध्यक्ष, उपाध्यक्ष र सचिव सहित २ जना व्यक्तिहरु सहभागी गराई ५ दिने सहकारी तालिम आयोजना गर्यौ । विराटनगरस्थित जिल्ला सहकारी कार्यालयका निरीक्षक परशुराम दाहालले प्रशिक्षण दिनुभएको थियो । त्यो तालिममा सहकारीका सिद्धान्त, मुल्य मान्यता, सञ्चालकको भूमिका, सञ्चालक समिति गठन प्रक्रिया, जिम्मेवारी, विधान निर्माण, साधारण सभा आयोजना तरिका लगायत यावत विषयमा व्यावहारिक तालिम लियौं । लेटाङमा त्यसरी व्यवस्थित तालिमसहित आवश्यक पूर्व ज्ञान लिएर स्थापना भएका साकोसहरु अहिले १ अर्बको हाराहारीका धेरै छन् ।
त्यसपछि, मेरो हातैले कार्बन राखेर बिधान लेखी ३३ जनाले प्रति व्यक्ति ५० रुपैयाँ जम्मा गरी स्थापना गरेको फडानी बचत तथा ऋण सहकारी संस्था लि (गत वर्ष ५ वटा संस्थासँग एकीकरण पछि जनचाहना बचत तथा ऋण सहकारी संस्था लि.नामाकरण गरिएको) २०४९ साल कार्तिक ७ गते मेरो घरमा नै स्थापना गरियो । २०५० सालमा दर्ता भयो । उक्त संस्थाको म अहिले पनि सदस्य (सदस्यता नं ८) र सल्लाहकार छु । २०५१ सालमा फडानी साकोस नेफ्स्कूनमा आबद्ध भयो भने म पनिसंस्थाको तर्फबाट साधारण सभाको प्रतिनिधि भएँ । २०५२ सालमा नेफ्स्कूनको वार्षिक साधारण सभामा सहभागी भएँ र २०५३ साल माघबाट निर्वाचित सञ्चालक सदस्य । करिब ३० वर्ष सहकारी अभियानमा र ४७ वर्ष राजनीति क्षेत्रमा काम गरेँ । प्रारम्भिक संस्थाको स्थापना, संस्थापक अध्यक्ष हुँदै केन्द्रीय संघको महासचिवसम्म र राजनीतिमा सांसदसम्म भएँ । सहकारीकै मेसोमा स्वदेशका ६७ जिल्ला र भारत, बङ्गलादेश, थाइल्याण्ड, श्रीलंका, दक्षिण कोरिया भ्रमण गरी सहकारी बुझाइ फराकिलो बनाउने अवसर समेत पाएँ ।
विचारले सहकारी भित्र हुल्ने काम मदन भण्डारीले गरेपनि यसभित्र लाग्नुभएका नेफ्स्कूनका पूर्व अध्यक्ष कैलाशभक्त प्रधानाङ्गलाई आर्दश पात्र मान्छु । सहकारी भित्र निष्ठा राखेर काम गर्ने उहाँ सहकारीको पिता हुनुहुन्छ । भोजराज घिमिरे, दीपकप्रकाश बाँस्कोटा, केशव बडाल, ऋषिराज घिमिरे लगायतको सहकारी योगदानको पनि उच्च मुल्याङ्कन गर्छु ।
नेफ्स्कूनबाट सहकारी पढाउन जाने पहिलो व्यक्ति ऋषिराज घिमिरे हुनुहुन्थ्यो । मोरङमा बचत ऋण सहकारी स्थापना भयो, गाविसका अध्यक्षहरु पनि सहभागी भएका छन् भन्ने बुझेपछि उहाँ तालिम लिएर जानुभयो र त्यसबेला म लेटाङ गाविस अध्यक्ष, वयरवन गाविका गाविस अध्यक्ष ताराबहादुर काफ्लेसहित करिब २५ जनालाई घिमिरेले सहकारीसम्बन्धी एक दिनको राम्रो तालिम दिनुभएको थियो । उहाँ पनि सहकारी क्षेत्रको मेरो गुरु नै हो ।
सहकारी भनेको मन्दिर हो, मन्दिर भित्र पस्दा राजनीतिको जुत्ता बाहिर फुकालेर पस्नुपर्छ र राजनीति भनेको शौचालय हो र त्यहाँ भित्र पस्दा जुत्ता नलगाई जान सकिन्न । सहकारीका धेरै सिद्धान्तहरु राजनीतिमा लगेर कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ तर राजनीतिक विचारलाई सहकारीमा प्रवेश निषेध गर्नुपर्छ । समुदायको हितका लागि राजनीतिभन्दा सहकारी क्षेत्रबाट बढी काम गरेँ र आत्मसन्तुष्टि पनि भयो भन्ने लाग्छ । राजनीतिलाई सहकारीमा लगेर भजाइन, सहकारी भित्र राजनीति सशरीर जानुहुन्छ भन्ने मान्यता राखिन ।
सहकारीले मध्यमवर्गलाई बढी छोएको छ, उच्च घरानाहरु बैंक र फाइनान्स कम्पनीतिरै बढी केन्द्रित छन् भने विपन्न वर्गलाई यसले अझै सम्बोधन गर्न सकेको छैन । खासमा विपन्न वर्गको साथी सहकारी बन्नुपर्छ । ‘तिम्रो साथी सहकारी छ है’ भन्ने आभाष उनीहरुलाई दिलाउन सक्नुपर्छ । केही सीमित सहकारीहरु ग्रामीण समुदायसम्म पुगेका छन् । लघुवित्तको माध्यमबाट गरिबी न्यूनीकरणमा काम गरेका छन् । यद्यपि, अधिकाशं सहकारीहरु पिधँसम्म पुग्न सकिरहेका छैनन् ।
हाम्रो भूगोल, गरिबी, अर्थतन्त्रलाई नियाल्ने हो भने गरिबी न्यूनीकरणको अत्यन्तै सफल माध्यम हो सहकारी । यद्यपि, त्यो पुर्णतः आभाष हुन सकेको छैन । सहकारीले त विपन्न, अल्पसंख्यक, पहुँचविहिन वर्ग समुदायलाई सेवा पुर्याउनुपर्छ । ‘एकका लागि सबै र सबैका लागि एक’ भन्ने भावनाबाट सहकारीलाई उठाउनुपर्छ । मुलुककै समग्र सहकारी अभियानलाई हेर्दा मेरो गृह जिल्ला भएको प्रदेश नं १ पनि यो समस्याबाट मुक्त छैन ।
कोभिडको प्रभाव सहकारीमा परेको यर्थाथ हो । कोभिड र बन्दाबन्दीको समयमा सदस्यहरुको आनासुकी खनखाँचो टार्ने र सहज पहुँचमा पुग्न सक्ने काम सहकारीले गरेका छन् । हिजो द्धन्दका समयमा पनि बैंक वित्तीय संस्थाहरुले दिन नसकेको सेवा सहकारीले दिएका थिए आज कोभिडको समयमा पनि यिनै सहकारीहरु प्रभावकारी साबित भएका छन् । समयमा किस्ता नउठ्ने, लगानीका क्षेत्र र सम्भावनाहरु खुम्चने समस्या सहकारीले भोगेपनि सेवा निरन्तरता दिई उदाहरणीय काम गरेका छन् । सहकारीमा जनशक्ति पनि समयानुकूल परिवर्तन भएको छ । शिक्षा, सूचना, प्रविधि र तालिम प्राप्त बनेका छन् । कतिपय स्थानमा सहकारीहरु उच्च प्रविधिमैत्री पनि भएका छन् । यो क्रम सबैतिर पुग्नुपर्छ ।
नेफ्स्कूनमा ६ वर्ष सञ्चालक र ९ वर्ष महासचिव भएर काम गरेँ । महासचिव भएर काम गर्दा सहकारी र त्यसमा पनि बचत ऋण सहकारीसँगै नेफ्स्कूनलाई गाउँसम्म पुर्याउने अभियान थाल्यौं । ‘नमूना जिल्ला संघ कार्यक्रम’ सञ्चालन गर्यौ । काठमाडौं उपत्यकाभन्दा बाहिर साधारण सभा गर्नै सकिदैन भन्ने थियो, मैले आफै संयोजनकारी भूमिका निर्वाह गरेर संघको ७ औं साधारण सभा पहिलो पटक काठमाडौं बाहिर आयोजना गरेँ । त्यो साधारण सभामा संघको विनियम संशोधन गरेर प्रत्येक सदस्य संस्थाले नियमित मासिक १ सय बचत गर्नुपर्छ भन्ने अनिवार्य व्यवस्था गर्यौ । त्यो बेलासम्म १ सयको सेयर बाहेक नियमित बचतको कार्यक्रम थिएन । संस्थाको दिगो विकास र सदस्यको अपनत्वका लागि त्यो काम सुरु गर्यौ जसका कारण पनि लेटाङ साधारण सभा ऐतिहासिक रह्यो ।
गाउँमा लगेर त्यत्रो प्रतिनिधिहरुलाई खाने, बस्ने आदिको व्यवस्थापनमा खटियो । त्यसबेला लेटाङमा बत्ती थिएन, जेनेरेटरको प्रबन्ध गरेर पनि प्रेजेन्टेसनको व्यवस्था मिलाएका थियौं । एशियाली ऋण महासंघबाट रञ्जित हितराची आउनुभएको थियो । नेफ्स्कून केन्द्रीय कार्यालय बाहिरबाट पनि सेवा दिनुपर्छ भनेर इटहरीमा फिल्ड कार्यालय स्थापना भयो जसको संयोजनमा पनि सहभागी भएँ ।
हामीले त्यो समय हुम्ला पनि पुगेर सहकारी स्थापना गरेका थियौं । संस्था खोल्ने अभियानमा थियौं । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध स्थापनासँगै प्रगाढता कायम गरेका थियौं । क्यानाडा, आयरल्याण्ड आदिका सहकारी निकायबाट आर्थिक सहयोग पनि जुटाएका थियौं । राष्ट्रिय तहमा पनि यो केन्द्रीय संघ हो भन्ने आकारलाई फैलाउने कुरा, बचत गरेर नेफ्स्कूनमा कोष खडा गर्ने कुरा, अन्तरलगानी सुरुवात जस्ता कामहरु सँगै स्टेशनरी उत्पादन र बिक्रीको योजना पनि त्यसबेलाको सञ्चालक समितिले ल्याएको थियो । आजको नेफ्स्कूनको सफलताको आधारशिला इतिहासले निर्माण गरेको थियो । नेफ्स्कूनमा बिताएका १४ वर्षमध्ये २ पटक गरी ६ वर्ष सञ्चालक र बाँकी समय महासचिव भएँ । खासगरी महासचिव हुँदा चुनौतीहरु थिए तर तिनलाई पार लगाउन सघाउने थुप्रै साथीहरु आज पनि नेफ्स्कूनमा हुनुहुन्छ । अभियान, नेफ्स्कून सञ्चालक समिति र व्यवस्थापनले गरेको सहयोग जीवनभर भुल्नसक्दिन ।
एउटा घटना विस्मृत हुनसकेको छैन– क्यानेडियन कोअपरेटिभ एशोसिएसन (सीसीए) ले संघलाई आर्थिक सहयोग गरेको थियो । उक्त सहयोग रकमलाई निश्चित समयावधिभित्र वृद्धि गर्नुपर्ने सर्त राखिएको थियो । हामीले हरेक प्रयत्न गर्दा पनि सकिएन । आजको नेफ्स्कूनको वृद्धि र विकाससँग तुलना गर्दा त्यो सम्भव हुनुपर्ने हो तर भएन । यसबाहेक सुखद कुराहरु त नेफ्स्कूनमा धेरै छन् ।
हाम्रो मुलुकका युवाहरुले केवल नेपालको सहकारीलाई मात्र हेर्ने होइन उत्कृष्ट अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासलाई पनि पढ्ने बुझ्ने कोशिस गर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ । जर्मनी, बेलायत, अमेरिका, क्यानाडा आदि थुप्रै मुलुकका सहकारी गतिविधिलाई पढ्नुपर्छ । त्यसले उनीहरुमा सहकारीप्रति आकर्षण बढ्छ ।
छाता संघको रुपमा नेफ्स्कूनले सदस्य संघ संस्थासँगै समग्र अभियानको प्रवर्धन गर्नुपर्छ । घाम, पानी, हावाहुरीबाट सदस्यलाई संरक्षण गर्नुपर्छ । सहकारीभित्र निम्न उल्लिखित आधारभूत विषयहरुलाई सबैले ख्याल गर्ने माहोल सृजनामा यसले अहम् भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छः
सहकारी समुदायमा आधारित हुनुपर्छ
सहकारीले सदस्यसँग मात्रै कारोबार गर्नुपर्छ
सहकारी मुल्य मान्यता र सिद्धान्तबाट चल्नुपर्छ
सहकारीले असल राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरुलाई आन्तरिकीकरण गर्नुपर्छ
उत्पादीत बस्तुको मूल्य र उपयुक्त बजारको खोजिमा किसान
