ईश्वर न्यौपाने

सहकारी संस्था 'एकका लागि सबै र सबैका लागि एक' भन्ने मर्मका साथ स्थापीत भएको हुँदा सहकारीमा आवद्ध सदस्यहरुले जम्मा गरेको बचत रकमनै सहकारी संस्था बाट लिईने ऋणका प्रमुख श्रोत हो । सहकारी संस्थामा आवद्ध शेयर सदस्यहरु र बालबचतकर्ताहरुनै सहकारीमा रकम जम्मा गर्ने ब्यक्ति हुन् र उनिहरुले जम्मा गरेको बचतनै सहकारी बाट दिईने ऋणको श्रोत हो । यसरी ऋणका रुपमा लैजानको लागि सहकारी संस्थामा आउने ऋणका श्रोतहरुको बारेमा गहन रुपमा नबुझ्दा सहकारी बाट ऋण लगि तिर्न आलटाल गरेको देखीन्छ ।

हामी सबैले आ-आफ्नो धर्म अनुसार भगवान मानेका हुन्छौ । यदि सहकारीबाट ऋण लगी बोल कबोल अनुसार तिरेनौ भने सहकारी संस्थामा दुःखका साथ आउने ऋणका श्रोतकर्ताहरुको आँसु लाग्नेमा दुईमत छैन । सहकारी संस्थाहरुले बोलकबोल अनुसार ऋण नतिर्ने ऋणी शेयर सदस्यहरुलाई कानुनी रुपमा कठाघरामा उभ्याइ ऋण तिराउने कुरात छदै छ अर्को पाटो बाट दुःख गरेर बचत गर्ने बचतकर्ताको आँसुले पनि सफलताको बाटो सहज नबन्ने कुरामा दुइमत छैन । सहकारी संस्थामा जम्मा हुने बचत कसरी र कुन कुन तरिकाबाट आउँछ भन्ने कुरा हामी सबैले ध्यान दिई उनीहरुको दुःखको उचित सम्मान गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसरी ध्यान दिई हामी ऋण लिने र सहकारी सँग सम्बन्धित सञ्चालक समिति, लेखा सुपरिवेक्षण समिति, संस्थाको कर्मचारी, समाज, सङ्घहरु, सहकारी अभियान्ता, नियमानकारी निकाय (स्थानीय, प्रदेश र केन्द्रीय), नीति निर्माता र राज्य सबैले आआफ्नो नैतीक जिम्मेवारी ख्याल गरी जोगाउनु आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो । सहकारी संस्थाबाट लगानी गरीने ऋणको स्रोतहरु के के हुन् ? भनेर उमेर समुहका आधारमा चर्चा गर्न उपयुक्त हुन्छ ।

बाल बचतकर्ता तर्फ:

दुधे बालक लाई लिटो कम खुवाएर जम्मा गरेको बचत ।
दुधे बालकलाई पुरानो कपडाको टुक्रा प्रयोग गरि डाईपर नलगाई जोगाएर जम्मा गरेको बचत ।
बालकलाई रुघाखोकी लाग्दा मेडिकल वा हस्पिटल नलगी तातो पानी खुवाएर जोगाई जम्मा गरेको बचत ।
बिद्यालय जाने बच्चाहरुलाई घरबाटै साधारण खाजा पठाएर वा केही नपाठाई जोगाई जम्मा गरेको बचत ।
बिद्यालयमा पढ्ने साना साना नानीहरुलाई कापी कलम कम प्रयोग गराई जोगाई जम्मा गरेको बचत ।
बिद्यालय पोशाक र दशैको पोशाक लाई एकै पटक दशैमा खरिद गरी जोगाएर जम्म गरेको बचत ।
बिद्यालय शुल्कलाई बिद्यालयमा छुट मागी केही जोगाएर जम्मा गरेको बचत ।
बिद्यालय बाट आउदा छुट्टै खाजा तयार नगरी बिहानको ढिडो, भात खुवाएर जोहो गरेको बचत ।
बोर्डिङ् स्कुलमा फि बढी लाग्ने हुँदा सरकारी बिद्यालयमा पठाई जोगाएर जम्मा गरेको बचत ।
एसईई परिक्षा दिन जाँदा महंगो खाना नखाई गुन्द्रुक र ढिडो खाई जोहो गरेर राखेको बचत ।
बिद्यालय जाँदा सवारी साधन प्रयोग नगरी बच्चको खुट्टा पट पट फुटाएर जुत्ता चपल समेत नलगाएको वा लोता चुडिएको चप्पलमा हुक सियो लगाई वा कपडा बाँधी प्रयोग गरेर जोगाएको बचत ।
बिद्यालय अध्ययनमा जाँदा बच्चालाई राम्रो झोला बोक्न नदिई टालेको झोला बोकाई जोगाएको बचत ।
चिल्लो पाना भएको कपी प्रयोग नगराई कम गुणस्तरको कापी प्रयोग गराई जोगएको बचत ।
उच्च शिक्षा अध्ययनमा सहरमा भएको कलेज नपठाई आफ्नै क्षेत्रमा भएको कलेज पढाई जोगाएको बचत ।
राम्रो संकाय अध्ययन नगराई सस्तो फि लाग्ने संकाय पढाएर जोगाएको बचत ।
राम्रो घरमा डेरा नलिई सस्तो पाउँने चिसो ठाउँमा कोठा भाडामा लिई जोगाएको बचत ।

गर्भवती तथा सुत्केरी शेयर सदस्य तर्फ:

गर्वाअवस्थामा खानुपर्ने जति पोषण तत्व नखाई वा कमखाई जोगाएर गरेको बचत ।
गर्वाअवस्थामा नियमित परिक्षण गर्न जाँदा बस नचढी हिडेर जोगाई गरेको बचत ।
गर्वाअवस्थामा गह्रुङ्गो भारी बोक्न नहुदा पनि जवरजस्ती भारी बोकी जोगाएको बचत ।
सुत्केरी हुँदा हस्पिटल नगई धेरै कष्ट भोगेर घरमै सुत्केरी भई जोगाएको बचत ।
सुत्केरी हुँदा लगाउनुपर्ने न्यानो लुगा कम लगाई जोगाएर गरेको बचत ।
सुत्केरी हुँदा आवश्यक बिश्राम नगरी खेती पाती वा अन्य कार्य गरी कमाएर जोगाई गरेको बचत ।

युवा युवती शेयर सदस्य तर्फ:

मातृभुमिमै श्रम बिक्री गरी दैनिक गुजारामा कटौती गरी राखेको बचत ।
मातृभुमि छोडेर बिदेश गई पसीना बगाएर कमाएको बचत ।
आफ्नो पेशा ब्यवसायबाट भएको आम्दानी बाट कम खर्च गरी जोगाएको बचत ।
बिहान, दिउसो र बेलुका खानुपर्ने जति पनि नखाई छाक कटाएर तथा घरबाटै खाना खाजा ल्याई खाएर जोगाएको बचत ।
चाडपर्वहरुमा धेरै कम खर्च गरी जोगाएको बचत ।
चाडपर्वहरुमा नयाँ कपडा नलगाई पुरानो टालेको कपडा लगाएर जोगाएको बचत ।
भड्कीलो नभई काम चलाउ र न्यून गुणस्तरको कपडा लगाई जोगाएको बचत ।
बिहानको खाना, दिउसोको खाजा र बेलुकाको खानामा सम्झौता गरी खाएर जोगाएको बचत ।
कार्यस्थल जाँदा वा आउदा यातायात सुविधा प्रयोग नगरी हिड्दै जोगाएर गरेको बचत ।
जागिरेको हकमा बिहान बेलुकाको समयमा गरेको कृषि पेशा बाट र कृषि पेशाको हिसावमा पूर्ण समय सोही पेशामा पसिना चुहाएर उब्जनी गरेको तरकारी, फलफुल तथा अन्न आफुले कम खाई बिक्री गरेर बचाएको बचत ।
पाहुना आउदा सुख दुखका कुरा साथ कम खर्चमा पाहुँना ब्यवस्थापन गरी जोगाएको बचत ।
युवा अवस्थामा पनि भ्रमण तथा मनोरन्जनमा कम खर्च गरी जोगाएको बचत ।
बिरामी हुँदा कम खर्च लाग्ने अस्पतालमा गई दिनभर लाईन बसेर आफ्नो स्वास्थ्यलाई समेत जोखीममा राखी जोगाएको बचत ।
डाक्टर बाट औषधि लेखीदिएपनि गाउँघरको जडिबुटि खाई सकी नसकी खपेर रोग लाई पचाई जोगाएको बचत ।
ठूलो ब्यापार ब्यवसाय नसक्दा घाम पानी नभनी नाङ्लो पसल, तौल जोख्ने, चुरोटको खिल्ली खिल्ली बेचेर, चक्लेट बिक्री गरी दैनिक रुपमा पेटलाई कम सुविधा दिई जम्मा गरेको बचत ।
घर घरमा सामान बोकेर वा साईकल प्रयोग गरी तरकारी लगाएत लत्ता कपडा कार्पेट बिक्री गरेर, स्टोभ तथा ग्यास मर्मत गरेर तथा पुराना कागजात तथा सामाग्रीहरु बटुली बिक्री गरेर दुखसुख गरी खानुपर्ने जति पनि नखाई जोगाएर गरेको बचत ।
बिलासी महल नखोजी झुप्रो घरमा बसेर बिभिन्न जोखिम मोली जोगाएको बचत ।
बिबाह, ब्रतवन्ध लगाएत आआफ्नो धर्म अनुसारको धार्मिक कार्यक्रम गरौला भनि जम्मा गरेको बचत ।
आफ्ना सन्ततीको भविश्य उज्वल बनाउन शिक्षा दिक्षाको लागि जम्मा गरेको बचत ।

जेष्ठ शेयर सदस्य तर्फ:

रोगले च्याप्दा पनि तातो पानी र स्थानिय स्तरमा पाउने जडिबुटी खाई रोगलाई च्याप्दै बचाएर गरेको बचत ।
राज्यले दिएको जेष्ठ नागरीक भत्तालाई दैनिक खर्च नगरी जोहो गरेर राखेको बचत ।
आफ्नो सन्ततीहरुले केही मिठो कुरा खानको लागि दिएको रकम कटाई जम्मा गरेको बचत ।
जिवनभर पसिना चुहाएर गरेको श्रमको आधारमा आएको अवकास रकम जम्मा गरेको बचत ।
युवा अवस्था देखी कमाएर जोडेको स्थिर सम्पत्ति बिक्री गरी आएको रकम जम्मा गरेको बचत ।
बुढेस्कालमा उपचार गरी औषधिको ट्याब्लेट खाउँला भनी जम्मा गरेको बचत ।
जिवनकाल भरी खाई नखाई जम्मा गरेर आएको ब्याजबाट बिहान बेलुका छाक टार्न, औषधि किनेर खान जम्मा गरेको बचत ।
बुढेस्कालमा सन्ततीले हेला गरे भने झिकेर खाउँला भनी हिड्न पनि लौरोको सहायता चाहीने जेष्ठ नागरीकले राखेको बचत ।
उमेरमा ब्यापार ब्यवसाय गर्दा बुढेस्कालको लागि थोपा थोपा गरेर जोगाई राखेको बचत ।

नैतिक जिम्मेवारी भन्ने कुरा यति महंगो हो की जुन पुरागर्न धेरै कठिन हुन्छ र जोगाउन अति गाह्रो हुन्छ । जुन मानिस नैतिक जिम्मेवार हुन्छ उ जहिलै पनि समाजमा अग्रपङ्तीमा आउँछ । सहकारी अभियानमा बर्तमान अवस्थामा सुशासनयुक्त संस्था बनाउनमा पनि सम्बन्धितको नैतिक जिम्मेवारीले फरक पार्दछ । ऋण लाने शेयर सदस्यहरुले मैले लगेको ऋणको स्रोत कति दुखदायि अवस्थाबाट संकलन भएको छ भन्ने कुरा बुझ्नु पर्दछ । सञ्चालक समितिले माथिको स्रोतहरुलाई मध्येनजर गर्दै आफ्नो तन मन दिएर सहकारी संस्था सुशासनमा चलाई प्रभावकारी ऋण असुली गर्नु पर्दछ । त्यसै गरी लेखा सुपरिवेक्षण समितिले पूर्ण जिम्मेवार भई संस्थाको ऋण असुलीको अवस्था कस्तो छ भनेर आन्तरीक परीक्षण गरी प्रभावकारी ऋण असुली भएको कुरा मा एकीन हुनुपर्दछ । संस्थामा कार्यरत कर्मचारीहरुले ऋण कार्यविधि बमोजिम आवश्यक प्रक्रिया पुरा गरी ऋण लगानी गर्ने र असुलीलाई अतिनै प्राथमिकतामा राख्नु पर्दछ ।

सहकारी संस्था रहेको समाजले पनि सहकारी संस्थाबाट लगानी भएको ऋण प्रभावकारी ढंगबाट असुली भएको छ वा छैन ध्यान दिनु पर्दछ र बोलकबोल बमोजिम ऋणको किस्ता नतिर्ने लाई बोलकबोल अनुसार तिर्नुपर्दछ नत्र समाजले हेर्ने नजर फरक हुने र समाजबाट तिरस्कृत हुने अवस्था आउन सक्छ भनेर सम्झाउनु पर्दछ । बाह्य कुराकानीमा अति मिठा र भलाद्मी कुरा गर्ने, इमान्दारीता र आदर्सको कुरा गर्ने तर सहकारीको ऋण नतिरी बस्ने केहीलाई ऋण तिर्न सम्झाउने जिम्मेवारी समाजको पनि हो ।

त्यसैगरी सङ्घहरुले पनि ऋण तिर्नको लागि पहलकदमी गर्नुपर्दछ । सङ्घका सञ्चालकहरुले आफुले र आफ्नो परिवारले लिएको ऋण नैतिकता सम्झी ईमान्दारी पूर्वक बोलकबोल अनुसार तिर्नु पर्दछ अन्यथा अगुवा भएको कुरा प्रमाणीत हुन सक्दैन । सहकारी अभियानमा लागेका ब्यक्तिहरुले आफैले प्रयोग गरेको आफ्नै नामको वा परिवारको नामको वा आफन्तको नामको ऋण बोलकबोल अनुसार तिरि चरित्रवान बन्नु पर्दछ । बाहीर भाषण बोलकबोल अनुसा तिर्नुपर्दछ सहकारी सुशसानमा चल्नु पर्दछ भनेर उफ्री उफ्री भाषण गर्ने र आफुले लिएको ऋण दुङ् दुङ्ति गनाउने गरी भाखा नघाएर राख्यौ भने हामीमा पनि नैतिकता छैन भनेर आफै भन्दा केही नैतिकता जोगिन सक्छ ।

सहकारी संस्था स्वनियमनमा चल्ने भएपनि बचत तथा ऋणको कारोवार हुने हुनाले तथा सहकारी ऐन मा नियमनको ब्यवस्था गरीएको हुनाले आआफ्नो अधिकारक्षेत्र भित्रका सहकारी संस्थाहरुलाई प्रभावकारी नियमान गर्नुपर्ने हुन्छ । ऋण तिर्नको लागि उत्प्रेरणा जगाउने र उत्प्रेरीत गर्दा पनि नतिरेमा राज्यको कानून अनुसार कारवाही अगाडि बढाउन सहयोग गर्नु नियमनकारी निकायको प्रमुख जिम्मेवारी भित्र पर्नुपर्दछ । कुनै पनि बाबु आमाले बच्चा जन्माउछन् तर पालन पोषण र शिक्षा प्रभावकारी नदिई वास्ता गर्दैनन् भने त्यस्ता बाबु आमालाई नैतिकवान भन्न सकिदैन यसैगरी सहकारी दर्ता गर्ने मात्र कार्य गरियो भने नियमनकारी निकायपनि खै के खै के नै हुने देखीन्छ । संस्था दर्ता मात्र गर्ने कसरी चलेको नियमन नगर्दा र सदस्यको बचत जोखीममा पर्दा यसको जिम्मेवारी नियमनकारी निकायमा पनि पर्ने देखीन्छ । नियमनकारी निकायलाई मात्र दोस दिदा त्यति उपयुक्त नहोला किनकी नियमनकारी निकायलाई सहज हुनेगरी नीति निर्माण गर्ने कार्य नीति निर्माताको हुन्छ । यदि नीति नियम फितलो भई सहकारी संस्थाको ऋण असुली नभइ माथि उल्लेख गरीएको बचतहरु जोखीममा पर्दछ भने उक्त जोखीमको जिम्मेवारी नीति निर्मातामा पनि हुन्छ भन्दा अतिसयुक्ती नहोला । त्यसैगरी राज्यले पनि ऐन कानुन तथा नीति निर्माणको कुरा लगाएत निर्माण भएको ऐन कानुन नीतिका कुराहरु कार्यान्वयनको अवस्था आदीका बारेमा चासो गर्ने र नियन्त्रण गर्ने निकाय निर्माण गर्नु राज्यको पनि जिम्मेवारी भित्र पर्नु पर्दछ ।

ऋण असुली प्रभावकारी बनाउनको लागि राज्यमा मौजुदा रहेको सेवा लिन वा दिन कन्जुस्याई गर्नु हुँदैन । सहकारी संस्थाहरुको क्षमता बिकास गरी सक्षम सहकारी संस्थाहरुलाई मौजुदा रहेको कर्जा सुचना केन्द्र र कर्जा असुली न्यायाधिकरणमा सहभागि हुने बातावरण मिलाउने कार्य राज्यको हो । यसो गर्दा राज्यको पूँजिगत तथा आएगत लगानी कम हुने, छुट्टै नियामक आवश्यक नपर्ने, सञ्चालन खर्च कम हुने, बिश्वासनियता बृद्धि हुने, सहकारी संस्था एवं शेयर सदस्यको खर्च कम हुने, अभियानलाई सहज हुने देखीन्छ । यस्तो कार्य गर्न ढिलाभई असुलीमा थप समस्या आएमा राज्यले हामीनै जिम्मेवार हो भनेर सोची आफ्नो जिम्मेवारीको अंश लिनुपर्ने देखिन्छ । जय सहकारी ।

(लेखक मिलिजुली कालिञ्चोक बचत तथा ऋण सहकारी संस्था लि.,दोलखाका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुनुहुन्छ ।)